4. โมคฺคลฺลานสุตฺตวณฺณนา

[826] จตุตฺเถ อุทฺธตาติ อุทฺธจฺจปกติกา วิปฺผนฺทมานจิตฺตาฯ อุทฺธจฺเจน หิ เอการมฺมเณ จิตฺตํ วิปฺผนฺทติ ธชยฏฺฐิยํ วาเตน ปหตธโช วิยฯ อุนฺนฬาติ อุคฺคตนฬา, อุฏฺฐิตตุจฺฉมานาติ วุตฺตํ โหติฯ จปลาติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทิจาปลฺเลน ยุตฺตาฯ มุขราติ มุขขรา, ขรวจนาติ วุตฺตํ โหติฯ วิกิณฺณวาจาติ อสํยตวจนา ทิวสมฺปิ นิรตฺถกวจนปฺปลาปิโนฯ มุฏฺฐสฺสตีติ นฏฺฐสฺสติโนฯ อสมฺปชานาติ ปญฺญารหิตาฯ อสมาหิตาติ อุปจารปฺปนาสมาธิวิรหิตาฯ ภนฺตจิตฺตาติ อุพฺภนฺตจิตฺตา สมาธิวิรเหน ลทฺโธกาเสน อุทฺธจฺเจน ฯ ปากตินฺทฺริยาติ อสํวุตินฺทฺริยาฯ อิทฺธาภิสงฺขารนฺติ อาโปกสิณํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย ปาสาทปติฏฺฐิตํ ปถวิภาคํ ‘‘อุทก’’นฺติ อธิฏฺฐาย, อุทกปิฏฺเฐ ฐิตปาสาทํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา องฺคุฏฺฐเกน ปหริฯ คมฺภีรเนโมติ คมฺภีรอาวาโฏ, คมฺภีรภูมิภาคํ อนุปวิฏฺโฐติ อตฺโถ ฯ สุนิขาโตติ สุฏฺฐุ นิขาโต, โกฏฺเฏตฺวา สุฏฺฐุ ฐปิโตฯ อิธ อภิญฺญาปาทกิทฺธิ กถิตาฯ

5. อุณฺณาภพฺราหฺมณสุตฺตวณฺณนา

[827] ปญฺจเม ฉนฺทปฺปหานตฺถนฺติ ตณฺหาฉนฺทสฺส ปหานตฺถํฯ อิธาปิ วิวฏฺฏปาทกิทฺธิ กถิตาฯ

9. อิทฺธาทิเทสนาสุตฺตวณฺณนา

[831] นวเม โย โส ภิกฺขเว มคฺโคติ อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ อธิปฺเปตํฯ

10. วิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[832] ทสเม โกสชฺชสหคโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติฯ อถสฺส จิตฺเต ลีนากาโร โอกฺกมติ, โส ‘‘ลีนากาโร เม โอกฺกนฺโต’’ติ ญตฺวา อปายภเยน จิตฺตํ ตชฺเชตฺวา ปุน ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติฯ อถสฺส ปุน ลีนากาโร โอกฺกมติฯ โส ปุน อปายภเยน จิตฺตํ ตชฺเชตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรตีติ เอวมสฺส โกสชฺเชน โวกิณฺณตฺตา ฉนฺโท โกสชฺชสหคโต นาม โหติฯ โกสชฺชสมฺปยุตฺโตติ ตสฺเสว เววจนํฯ

อุทฺธจฺจสหคโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติฯ อถสฺส จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ ปตติฯ โส พุทฺธธมฺมสงฺฆคุเณ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตํ หาเสตฺวา โตเสตฺวา กมฺมนิยํ กตฺวา ปุน ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติฯ อถสฺส ปุน จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ ปตติฯ โส ปุน พุทฺธธมฺมสงฺฆคุเณ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตํ หาเสตฺวา โตเสตฺวา กมฺมนิยํ กตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรตีติ เอวมสฺส อุทฺธจฺเจน โวกิณฺณตฺตา ฉนฺโท อุทฺธจฺจสหคโต นาม โหติฯ

ถินมิทฺธสหคโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติฯ อถสฺส ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติฯ

โส ‘‘อุปฺปนฺนํ เม ถินมิทฺธ’’นฺติ ญตฺวา อุทเกน มุขํ ปุญฺฉิตฺวา, กณฺเณ อากฑฺฒิตฺวา ปคุณํ ธมฺมํ สชฺฌายิตฺวา ทิวา คหิตํ วา อาโลกสญฺญํ มนสิกริตฺวา ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ปุน ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติฯ อถสฺส ปุน ถินมิทฺธํ อุปฺปชฺชติฯ โส วุตฺตนเยเนว ปุน ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรตีติ เอวมสฺส ถินมิทฺเธน โวกิณฺณตฺตา ฉนฺโท ถินมิทฺธสหคโต นาม โหติฯ

อนุวิกฺขิตฺโตติ อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต นิสีทติฯ อถสฺส กามคุณารมฺมเณ จิตฺตํ วิกฺขิปติฯ โส ‘‘พหิทฺธา วิกฺขิตฺตํ เม จิตฺต’’นฺติ ญตฺวา อนมตคฺค (สํ. นิ. 2.124-125) เทวทูต- (ม. นิ. 3.261) เจโลปม (สํ. นิ. 5.1104) อนาคตภยสุตฺตาทีนิ (อ. นิ. 5.77) อาวชฺเชนฺโต สุตฺตทณฺเฑน จิตฺตํ ตชฺเชตฺวา กมฺมนิยํ กตฺวา ปุน ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติฯ อถสฺส ปุน จิตฺตํ วิกฺขิปติฯ โส ปุน สุตฺตทณฺเฑน จิตฺตํ กมฺมนิยํ กตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรตีติ เอวมสฺส กามวิตกฺกโวกิณฺณตฺตา ฉนฺโท พหิทฺธา ปญฺจ กามคุเณ อารพฺภ อนุวิกฺขิตฺโต อนุวิสโฏ โหติฯ

ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉาติ กมฺมฏฺฐานวเสนปิ เทสนาวเสนปิ ปุริมปจฺฉิมตา เวทิตพฺพาฯ กถํ? กมฺมฏฺฐาเน ตาว กมฺมฏฺฐานสฺส อภินิเวโส ปุเร นาม, อรหตฺตํ ปจฺฉา นามฯ ตตฺถ โย ภิกฺขุ มูลกมฺมฏฺฐาเน อภินิวิสิตฺวา อติลีนาทีสุ จตูสุ ฐาเนสุ จิตฺตสฺส โอกฺกมนํ ปฏิเสเธตฺวา, ทุฏฺฐโคเณ โยเชตฺวา สาเรนฺโต วิย จตุรสฺสฆฏิกํ โอตาเรนฺโต วิย จตุนฺนํ ฐานานํ เอกฏฺฐาเนปิ อสชฺชนฺโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติฯ อยมฺปิ ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา วิหรติ นามฯ อยํ กมฺมฏฺฐานวเสน ปุริมปจฺฉิมตาฯ เทสนาวเสน ปน เกสา ปุเร นาม, มตฺถลุงฺคํ ปจฺฉา นามฯ ตตฺถ โย ภิกฺขุ เกเสสุ อภินิวิสิตฺวา วณฺณสณฺฐานาทิวเสน เกสาทโย ปริคฺคณฺหนฺโต จตูสุ ฐาเนสุ อสชฺชนฺโต ยาว มตฺถลุงฺคา ภาวนํ ปาเปติ, อยมฺปิ ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา วิหรติ นามฯ เอวํ เทสนาวเสน ปุริมปจฺฉิมตา เวทิตพฺพาฯ ยถา ปจฺฉา ตถา ปุเรติ อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํฯ

ยถา อโธ ตถา อุทฺธนฺติ อิทํ สรีรวเสน เวทิตพฺพํฯ เตเนวาห ‘‘อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา’’ติฯ

ตตฺถ โย ภิกฺขุ ปาทตลโต ปฏฺฐาย ยาว เกสมตฺถกา ทฺวตฺติํสาการวเสน วา ปาทงฺคุลิอคฺคปพฺพฏฺฐิโต ยาว สีสกฏาหํ, สีสกฏาหโต ยาว ปาทงฺคุลีนํ อคฺคปพฺพฏฺฐีนิ , ตาว อฏฺฐิวเสน วา ภาวนํ ปาเปติ จตูสุ ฐาเนสุ เอกฏฺฐาเนปิ อสชฺชนฺโตฯ อยํ ยถา อุทฺธํ ตถา อโธ, ยถา อโธ ตถา อุทฺธํ วิหรติ นามฯ

เยหิ อากาเรหีติ เยหิ โกฏฺฐาเสหิฯ เยหิ ลิงฺเคหีติ เยหิ สณฺฐาเนหิฯ เยหิ นิมิตฺเตหีติ เยหิ อุปฏฺฐาเนหิฯ อาโลกสญฺญา สุคฺคหิตา โหตีติ โย ภิกฺขุ องฺคเณ นิสีทิตฺวา อาโลกสญฺญํ มนสิ กโรติ, กาเลน นิมีเลติ, กาเลน อุมฺมีเลติฯ อถสฺส ยทา นิมีเลนฺตสฺสาปิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกนฺตสฺส วิย เอกสทิสเมว อุปฏฺฐาติ, ตทา อาโลกสญฺญา ชาตา นาม โหติฯ ‘‘ทิวาสญฺญา’’ติปิ ตสฺเสว นามํฯ สา จ ปน รตฺติํ อุปฺปชฺชมานา สุคฺคหิตา นาม โหติฯ สฺวาธิฏฺฐิตาติปิ ตสฺเสว เววจนํฯ สุฏฺฐุ อธิฏฺฐิตา สุฏฺฐุ ฐปิตา สฺวาธิฏฺฐิตา นาม วุจฺจติฯ สา อตฺถโต สุคฺคหิตาเยวฯ โย วา อาโลเกน ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติ, ตสฺส ทิวาปิ อาโลกสญฺญา สุคฺคหิตา สฺวาธิฏฺฐิตา นามฯ รตฺติ วา โหตุ ทิวา วา เยน อาโลเกน ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติ, ตสฺมิํ ถินมิทฺธวิโนทเน อาโลเก อุปฺปนฺนา สญฺญา สุคฺคหิตาเยว นามฯ วีริยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต ฉนฺนํ อภิญฺญานํ ปาทกิทฺธิ กถิตาฯ

ปาสาทกมฺปนวคฺโค ทุติโยฯ

3. อโยคุฬวคฺโค

2. อโยคุฬสุตฺตวณฺณนา

[834] ตติยวคฺคสฺส ทุติเย อิมินา จาตุมหาภูติเกนาติ อิมินา จตุมหาภูตมเยน เอวํ ภาริเกน ครุเกน สมาเนนาปิฯ โอมาตีติ ปโหติ สกฺโกติ, อิทํ เตปิฏเก พุทฺธวจเน อสมฺภินฺนปทํฯ กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหตีติ กายํ คเหตฺวา จิตฺเต อาโรเปติ, จิตฺตสนฺนิสฺสิตํ กโรติ, จิตฺตคติยา เปเสติฯ จิตฺตํ นาม มหคฺคตจิตฺตํ, จิตฺตคติคมนํ ลหุกํ โหติฯ จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหตีติ จิตฺตํ คเหตฺวา กาเย อาโรเปติ, กายสนฺนิสฺสิตํ กโรติ, กายคติยา เปเสติ, กาโย นาม กรชกาโย, กายคติคมนํ ทนฺธํ โหติฯ สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจาติ อภิญฺญาจิตฺตสหชาตสญฺญาฯ สา หิ สนฺตสุขสมนฺนาคตตฺตา สุขสญฺญา นาม โหติ, กิเลสทนฺธายิตตฺตสฺส จ อภาวา ลหุสญฺญา นามฯ

อโยคุโฬ ทิวสํ สนฺตตฺโต ลหุตโร เจว โหตีติ โส หิ ทฺวีหิ ตีหิ ชเนหิ อุกฺขิปิตฺวา กมฺมารุทฺธเน ปกฺขิตฺโตปิ ทิวสํ ปจฺจมาโน วิวรานุปวิฏฺเฐน เตเชน เจว วาเยน จ วาโยสหคโต จ อุสฺมาสหคโต จ เตโชสหคโต จ หุตฺวา เอวํ ลหุโก โหติ, ยถา นํ กมฺมาโร มหาสณฺฑาเสน คเหตฺวา เอกโต ปริวตฺเตติ อุกฺขิปติ พหิ นีหรติฯ เอวํ ปน มุทุ จ โหติ กมฺมนิโย จฯ ยถา นํ โส ขณฺฑํ ขณฺฑํ วิจฺฉินฺทติ, กูเฏน หนนฺโต ทีฆจตุรสฺสาทิเภทํ กโรติฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิกุพฺพนิทฺธิ กถิตาฯ

3-10. ภิกฺขุสุตฺตาทิวณฺณนา

[835-842] ตติเย วิวฏฺฏปาทกิทฺธิ กถิตา, ตถา จตุตฺเถฯ อปิจ ทฺเว ผลานิ อาทิํ กตฺวา เหฏฺฐา มิสฺสกิทฺธิปาทา กถิตา, สตฺตสุ ผเลสุ ปุพฺพภาคาฯ สตฺตมาทีนิ จตฺตาริ เหฏฺฐา กถิตนยาเนวฯ

11-12. โมคฺคลฺลานสุตฺตาทิวณฺณนา

[843-844] เอกาทสมทฺวาทสเมสุ ฉ อภิญฺญา กถิตาฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

อิทฺธิปาทสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. อนุรุทฺธสํยุตฺตํ

1. รโหคตวคฺโค

1-2. ปฐมรโหคตสุตฺตาทิวณฺณนา

[899-900] อนุรุทฺธสํยุตฺตสฺส ปฐเม อารทฺธาติ ปริปุณฺณาฯ สงฺเขปโต ปเนตฺถ ฉตฺติํสาย ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตา, ทุติเย ทฺวาทสสุ ฐาเนสุ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา วิปสฺสนา กถิตาฯ

3. สุตนุสุตฺตวณฺณนา

[901] ตติเย มหาภิญฺญตนฺติ ฉอภิญฺญาภาวํฯ หีนํ ธมฺมนฺติอาทีสุ อิมาย ปาฬิยา อตฺโถ เวทิตพฺโพ –

‘‘กตเม ธมฺมา หีนา? ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา, อิเม ธมฺมา หีนาฯ กตเม ธมฺมา มชฺฌิมา? ตีสุ ภูมีสุ กุสลํ, ตีสุ ภูมีสุ วิปาโก, ตีสุ ภูมีสุ กิริยาพฺยากตํ สพฺพญฺจ รูปํ, อิเม ธมฺมา มชฺฌิมาฯ กตเม ธมฺมา ปณีตา? จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ นิพฺพานญฺจ, อิเม ธมฺมา ปณีตา’’ติ (ธ. ส. 1423-1425)ฯ

4-7. ปฐมกณฺฑกีสุตฺตาทิวณฺณนา

[902-905] จตุตฺเถ กณฺฑกีวเนติ มหากรมนฺทวเนฯ ฉฏฺเฐ สหสฺสํ โลกนฺติ อิมินา เถรสฺส สตต วิหาโร ทสฺสิโตฯ เถโร หิ ปาโตว มุขํ โธวิตฺวา อตีตานาคเต กปฺปสหสฺสํ อนุสฺสรติฯ ปจฺจุปฺปนฺเน ปน ทสจกฺกวาฬสหสฺสํ เอกาวชฺชนสฺส อาปาถมาคจฺฉติฯ สตฺตมํ อุตฺตานเมวฯ

8. สลฬาคารสุตฺตวณฺณนา

[906] อฏฺฐเม สลฬาคาเรติ สลฬรุกฺขมยาย ปณฺณสาลาย, สลฬรุกฺขสฺส วา ทฺวาเร ฐิตตฺตา เอวํนามเก อคาเรฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต วิปสฺสนาย สทฺธิํ วิปสฺสกปุคฺคโล กถิโตฯ